Φιλισταίοι, Εβραίοι και το αίνιγμα της Θείας Βουλής
Ήδη από τις πρώτες σελίδες του βιβλικού αφηγήματος, γίνεται σαφές ότι η ιστορία του Ισραήλ δεν είναι μία απλή αναφορά καταγωγής.
Αντιθέτως, είναι μια πολύπλοκη αφήγηση συναντήσεων και συγκρούσεων με «άλλους» —πολιτισμικά, θεολογικά και εδαφικά.
Οι Εβραίοι, που ακόμη δεν ονομάζονται Εβραίοι (Γέν. 14,13· 32,28), ήδη από την εποχή του Αβραάμ βρέθηκαν σε αντιπαράθεση με λαούς εγκατεστημένους στη γη της Χαναάν. Ανάμεσά τους, οι Φιλισταίοι, ένας λαός «μυστηριώδους» καταγωγής (πιθανοί απόγονοι των Πελεστέτ (Πελεσέτ) της Γραμμικής Β΄ – Linear B), ίσως συγγενείς εξ αγχιστείας των προϊστορικών Κρητών, ίσως και προπάτορες των σημερινών Παλαιστινίων.
Η αντιπαράθεση αυτή εξελίσσεται σε έριδα πολυκύμαντη, συχνά αιματηρή, ενίοτε όμως και συμφιλιωτική, με εναλλαγές θείου θελήματος και ανθρώπινης σκοπιμότητας. Διότι ουκ ολίγες φορές η θεολογία χρησιμοποιήθηκε ως άλλοθι πολιτικής βούλησης —ή, ας μας επιτραπεί ο όρος, ως θεο-πολιτικό εργαλείο.
Ας θυμηθούμε λοιπόν μια χαρακτηριστική σκηνή: τον βασιλέα Αβιμέλεχ των Γεράρων (Γεν. 20,2· 21,22–32), ο οποίος όχι μόνο υποδέχεται φιλοφρόνως τον Αβραάμ, αλλά και, κατόπιν θεϊκής ονειρικής επισκέψεως (Γεν. 20,3), σέβεται το θέλημα του Θεού του «ξένου» —του Γιαχβέ.
Παραθέτω: «Από την Βαιθήλ εξεκίνησεν ο Αβραάμ προς, Νότον και κατεσκήνωσε μεταξύ Καδης και της ερήμου Σούρ. Από εκεί εγκατεστάθη προσωρινώς εις Γέραρα. Είπε δε ο Αβραάμ περί της γυναικός του της Σαρρας προς τους κατοίκους της περιοχής ότι είναι αδελφή του. Εφοβήθη να είπη ότι είναι σύζυγός του, μήπως τυχόν και εξ αιτίας της τον φονεύσουν οι άνδρες της πόλεως εκείνης. Ο δε βασιλεύς των Γεράρων, ο Αβιμέλεχ, έστειλεν ανθρώπους και έλαβε την Σαρραν, δια να την έχη ως συζυγόν του. Ο Θεός όμως παρουσιάσθη στον Αβιμέλεχ κατά την νύκτα στο όνειρόν του και του είπε· “ιδού συ αποθνήσκεις εξ αιτίας της γυναικός, την οποίαν έλαβες, διότι αυτή είναι σύζυγος άλλου ανδρός, του Αβραάμ”. Ο Αβιμέλεχ δεν ήγγισεν αυτήν και είπε· “Κυριε, θα τιμωρήσης με θάνατον δικαίους ανθρώπους εξ αιτίας της αγνοίας των;»
«Κατά την εποχήν εκείνην ο Αβιμέλεχ συνοδευόμενος από τον νυμφαγωγόν του Οχοζάθ και τον αρχιστράτηγον της στρατιάς του Φιχόλ, επεσκέφθη τον Αβραάμ και του είπε· “γνωρίζω ότι ο Θεός είναι μαζή σου και ευλογεί κάθε τι που κάμνεις. Τωρα λοιπόν ορκίσου μου στον Θεόν, ότι δεν θα κάμης ποτέ τίποτε κακόν και άδικον ούτε εναντίον μου ούτε εναντίον των απογόνων μου ούτε εις βάρος του καλού ονόματός μου. Αλλά, όπως εγώ εφάνηκα δίκαιος και καλός απέναντί σου, κατά παρόμοιον τρόπον και συ θα φανής καλός προς εμέ και προς την χώραν αυτήν, όπου προσωρινώς έμεινες”. Ο δε Αβραάμ είπε· “ναι, εγώ ορκίζομαι ότι δέχομαι την πρότασίν σου και θα φερθώ, όπως μου ζητείς”.».
Εδώ γεννάται η πρώτη απορία: ποιος είναι πραγματικά ο «άλλος»; Ο αλλόθρησκος ή εκείνος που σέβεται το θείο θέλημα, ακόμη και αν δεν το κατονομάζει όπως εμείς; Ο Αβιμέλεχ όχι μόνο αποδέχεται τη θεϊκή εντολή, αλλά συνάπτει διαθήκη ειρήνης με τον Αβραάμ, συνοδευόμενη από την κοινή χρήση ενός πηγαδιού —του Φρέατος της Ορκωμοσίας που (Βηρσαβεέ) γίνεται τόπος θεολογικής μνήμης και συμβολικής συγκατοίκησης.
Το Φρέαρ του όρκου: Δύο οικογένειες. Ένα πηγάδι. Μία συμφωνία. Μία κοινή θρησκευτική αναφορά.
Τι σημαίνει άραγε να ορκίζεται ο «πατέρας των Εβραίων» στον Θεό του μπροστά σ’ έναν αλλόφυλο; Και τι σημαίνει να γίνεται αυτός ο όρκος αποδεκτός ως τεκμήριο αλήθειας;
Ίσως λοιπόν η Παλαιά Διαθήκη να μαρτυρεί και στιγμές πρώιμου αλληλοσεβασμού, ενδεχομένως και αλληλοπεριχώρησης —έννοια που η ορθόδοξη θεολογία θα συναντήσει αργότερα στον Τριαδικό στοχασμό και το δόγμα. Ή μήπως πρόκειται για έναν συγκαλυμμένο θρησκευτικό συγκρητισμό στην περιοχή εν αναμονή ερμηνείας;
Ας αναρωτηθούμε όμως:
Αν ο Θεός του Αβραάμ επέλεξε να αποκαλυφθεί και στον Αβιμέλεχ,
Αν η ευλογία Του φτάνει και στα τέκνα των Φιλισταίων (Γεν. 20,17–18),
Αν η γη της υπόσχεσης είναι γη ήδη κατοικημένη, τότε μήπως χρειάζεται να ξαναδούμε τη θεολογία της εκλογής και της «περιουσιότητας» με άλλη ματιά; Μια ματιά όχι αποκλειστικότητας, αλλά διαλεκτικής σχέσης με τον άλλο;
Πριν απαντήσουμε, ας θυμηθούμε τον Προφήτη Σοφονία (Σοφον. 2,4–7): η εναντίωση του Κυρίου στους αλλοφύλους δεν είναι χωρίς προϋποθέσεις. Όπου υπάρχει μετάνοια, υπάρχει και υπόσχεση αποκατάστασης. Οι κάτοικοι της Γάζας, της Ασκάλωνος, της Ακκαρών, δεν απορρίπτονται δια παντός —αλλά ελέγχονται για τη στάση τους. Όπως άλλωστε και ο ίδιος ο οίκος Ιούδα.
Διότι ο Θεός της Παλαιάς δεν είναι μονοδιάστατα «Εβραιόφιλος». Οι βιβλικές αφηγήσεις βρίθουν από θεϊκή οργή προς τον «περιούσιο» λαό, λόγω απιστίας, βίας, αλαζονείας. Όπως προειδοποιεί ο Αμώς (Αμ. 3,2): «Μόνον εσάς εγνώρισα από πάσας τας φυλάς της γης· δια τούτο θέλω σας τιμωρήσει διά πάσας τας ανομίας σας».
Επομένως, μήπως το βαθύτερο νόημα του βιβλικού αφηγήματος είναι ότι η εκλογή συνεπάγεται ευθύνη και όχι προνόμιο; Ότι ο Θεός δεν είναι εργαλείο εθνικής νομιμοποίησης, αλλά Πηγή παιδαγωγίας, μνήμης, και ελέους για όλους;
Η Εκκλησία, ερμηνεύοντας χριστολογικά την Παλαιά Διαθήκη, όπως εύστοχα παρατηρεί ο Μητροπολίτης Ναυπάκτου Ιερόθεος, δεν σκανδαλίζεται από τη βία του κειμένου, αλλά την υπερβαίνει στο πρόσωπο του Χριστού. Εκεί όπου ο «μοχθηρός» Θεός της ιστορίας αποκαλύπτεται ως ο εσταυρωμένος Θεός της αγάπης.
Επίλογος εν αναμονή:
Ίσως λοιπόν, πριν βιαστούμε να αποδώσουμε δικαιοσύνη με βάση γεωπολιτικούς χάρτες ή αρχαίες διαθήκες, να ακούσουμε λίγο περισσότερο το κρυμμένο μήνυμα: ότι ο Θεός κατοικεί όπου τον επικαλούνται με αλήθεια —και ότι η γη, τελικά, δεν ανήκει ούτε στους Ισραηλίτες ούτε στους Φιλισταίους, αλλά στους ειρηνοποιούς (Ματθ. 5,9).
Ίσως να έρθει η ώρα —αν όχι της δικαιοσύνης, τουλάχιστον της συγκατοίκησης— υπό το άγρυπνο βλέμμα Εκείνου που αποκαλείται Ειρηνοποιός.
Επί γης ειρήνη και
- בָּאָרֶץ שָׁלוֹם (ba'arets shalom) – στα Εβραϊκά
- على الأرض سلام (ʿalā l-ʾarḍ salām) – στα Αραβικά
To Be Continued... στην ιστορία, στη θεολογία στην ιστορία και – μακάρι – στη συνείδηση των λαών.
Και δύο ποιήματα προσευχές από έναν Παλαιστίνιο και έναν Εβραίο ποιητή
Refaat Alareer - Ρεφάτ Αλαρίτ,[1] : Εάν πρέπει να πεθάνω - Άγνωστου μεταφραστή
Αν πρέπει να πεθάνω,
πρέπει να ζήσεις
για να πεις την ιστορία μου
για να πουλήσεις τα πράγματά μου
για να αγοράσεις ένα κομμάτι ύφασμα
και μερικούς σπάγγους,
(κάντε το λευκό με μακριά ουρά)
ώστε ένα παιδί, κάπου στη Γάζα
ενώ κοιτάζει τον ουρανό στα μάτια
περιμένοντας τον πατέρα του που έφυγε φλεγόμενος -
και δεν αποχαιρέτησε κανέναν.
ούτε καν τη σάρκα του
ούτε καν τον εαυτό του -
βλέπει τον χαρταετό, τον χαρταετό που έφτιαξες εσύ, να πετάει ψηλά
πάνω
και να σκέφτεται για μια στιγμή ότι ένας άγγελος είναι εκεί
φέρνοντας πίσω την αγάπη
Αν πρέπει να πεθάνω ας φέρει ελπίδα ας γίνει παραμύθι.
Tuvya Rübner - Τούβια Ρούμπνερ[2]: Άνοιξη στον Κόσμο* Μετάφραση - Στάθης Κομνηνός
Μεγάλα λουλούδια,
λες για να κατοικήσεις μέσα τους,
Διάφανα στο γαλανό σύννεφα,
λες κι ελεήθηκε η καρδιά,
Πεταλούδες ξεχύνονται,
λες και ποτέ τους δεν είδαν το φως
Το σώμα μου στο σώμα σου,
λες και χάθηκαν τα σύνορα ανάμεσα σ’ αίμα και αίμα,
Φλόγες πουλιών,
λες κι ο ουρανός είχε επιτέλους ολοκληρωθεί,
Μπουμπούκια γέλιων,
λες κι είναι άνοιξη στον Κόσμο.
* Καθώς ο Έλληνας λέγοντας κόσμος δεν παύει να αναφέρεται σε κόσμημα, έτσι και ο Εβραίος λέγοντας κόσμο εννοεί κάτι παντοτινό καθώς η λέξη עולם (ολάμ/κόσμος) σημαίνει και αιωνιότητα, κάτι παντοτινό, κάτι που δεν θα πάψει να υπάρχει. Έχει την έννοια του πάντα και του ποτέ. Το συνώνυμο תָּמִיד (ταμίδ)
(πάντα) δίνει μίαν αίσθηση ιστορικότητας, ενώ το ολάμ επεκτείνεται και υπεριστορικά.
Λέξεις κλειδιά: Παλαιά Διαθήκη, Εβραίοι, Φιλισταίοι, Αποκάλυψη, Αβιμέλεχ, Αβραάμ, Φρέαρ του όρκου, Επί γης ειρήνη, ερμηνεία.
Πηγή χάρτη: https://orthodoxoiorizontes.gr/Eguklopaideia/Palaistinh/Xarths_ths_Palaistinhs.htm
[1] Ο Ρεφάατ Αλαρίρ σκοτώθηκε σε ισραηλινό βομβαρδισμό στην Λωρίδα της Γάζας στις 7 Δεκεμβρίου 2023, σε ηλικία 44 ετών. Μόλις έγινε γνωστός ο θάνατός του, το Ευρωμεσογειακό Παρατηρητήριο για τα ανθρώπινα δικαιώματα («Euro-Med Monitor»), μία μ.κ.ο που εδρεύει στην Ελβετία, εξέδωσε ανακοίνωση, στην οποία ανέφερε ότι ο ήταν στόχος, καθότι σύμφωνα με μαρτυρίες το διαμέρισμα όπου διέμενε με την πολυμελή οικογένειά του «βομβαρδίστηκε χειρουργικά» από τους Ισραηλινούς. Αυτό συνέβη ύστερα από εβδομάδες απειλών θανάτου που λάμβανε διαδικτυακά και τηλεφωνικά από ισραηλινούς λογαριασμούς.
[2] (1921–1987) Τσεχοσλοβακικής καταγωγής, μετοίκησε σε ηλικία 20 ετών στην Παλαιστίνη,
όπου έγινε μέλος σε Κιμπούτς. Μετέφρασε μεσαιωνικούς και σύγχρονους γερμανός ποιητές.
Ανήκει στην λεγόμενη Ισραηλινή περίοδο (1948–1987) της Εβραϊκής λογοτεχνίας.
