Η λέξη παιδεία είναι εκ του ρήματος παιδεύω=ανατρέφω, καθοδηγώ κάποιον.
Παιδεία είναι η ανατροφή κάποιου, η καθοδήγησή του. Ο άνθρωπος εκ φύσεως έχει μέσα του την εντελέχεια. Η ζωή του ανθρώπου είναι μια πορεία. Από το "κατ' εικόνα" στο "καθ' ομοίωση", από το "εν δυνάμει" στο "ενεργείν". Η διαδρομή αυτής της πορείας, αυτού του σκοπού του ανθρώπου, πραγματοποιείται διά της παιδείας. Αν η παιδεία είναι ο κορμός του "δένδρου της ζωής" οι δύο κλάδοι του δένδρου είναι η γνώση και η μόρφωση. Ταυτίζονται η γνώση με την μόρφωση; Όχι. Άλλο γνώση, άλλο μόρφωση. Η λέξη γνώση είναι εκ του ρήματος γιγνώσκω=γνωρίζω=κατανοώ. Η γνώση είναι τα γνωστικά εφόδια που αποκτά ο άνθρωπος στην πορεία της ζωής του. Η λέξη μόρφωση σημαίνει την απεικόνηση της μορφής=εικόνας. Ο άνθρωπος κατά τον άγιο Μάξιμο τον Ομολογητή "δέν είναι αλλά γίγνεται". Δηλαδή, κάποιος φτάνει στο να γίνει άνθρωπος όταν αποκτήσει την μόρφωση=απεικόνιση της μορφής=εικόνας του αρχετύπου ανθρώπου: "μέχρι καταντήσωμεν οι πάντες εις άνδρα (άνθρωπον) τέλειον, εις μέτρον ηλικίας του πληρώματος του Χριστού" (Εφ. 4,13). Μόρφωση είναι ο τρόπος που χρησιμοποιεί κάποιος την γνώση. Αν κάποιος π.χ. έχει καταφέρει να συγκεντρώσει τόση γνώση ώστε αυτή να τον κάνει τον επιστημονικά καλύτερο γιατρό του κόσμου, μόρφωση σ' αυτόν είναι ο τρόπος που θα χρησιμοποιήσει την ιατρική του γνώση=κατάρτιση. Αν την χρησιμοποιήσει για δικό του όφελος τότε ο άνθρωπος αυτός έχει γνώση αλλά δεν έχει μόρφωση. Αν την χρησιμοποιήσει για το κοινό όφελος τότε έχει και μόρφωση=απεικόνιση της μορφής=εικόνας του ανθρώπου. Αφού κατά την Γένεση "δεν είναι καλό να είναι μόνος του ο άνθρωπος επί της γης. άς δημιουργήσουμε προς αυτό βοηθόν" (Γεν. 2,18) Η λέξη βοηθός δεν έχει την έννοια του υπηρέτη, αλλά αυτού που θέει=τρέχει στην βοή=φωνή του άλλου. Συνεπώς ο άνθρωπος στη φυσική του κατάσταση δεν ζει μόνος του, αλλά συνυπάρχει με άλλους α νθρώπους. Και κατά τον Αριστοτέλη ο άνθρωπος είναι "ζώον πολιτικόν"=κοινωνικόν, αφού, πάλι κατά τον Σταγειρίτη φιλόσοφο, "αυτός που ζει εκτός της πόλεως ή θηρίο είναι ή θεός".
Συνεπώς η γνώση είναι η απόκτηση εφοδίων και η μόρφωση είναι η χρησιμοποίηση αυτών των εφοδίων προς το κοινό όφελος. Αυτός που ιδιοτεύει δεν μπορεί να είναι μέλος μιας Εκκλησίας=κοινωνίας, αφού πάλι κατά τον Αριστοτέλη "ο ιδιώτης είναι εχθρός της πόλεως".
Ταυτόχρονα με τον Ευρωπαϊκό Διαφωτισμό, στην Ανατολή αναπτύχθηκε ο Ορθόδοξος Διαφωτισμός. Πρωτεργάτες αυτής της κίνησης του Ορθόδοξου Διαφωτισμού υπήρξαν ο άγιος Μακάριος επίσκοπος Κορίνθου, ο άγιος Νικόδημος ο αγιορείτης και ο Αθανάσιος ο Πάριος. Αυτοί συγκέντρωσαν το απάνθισμα των Πατερικών κειμένων σ' ένα έργο το οποίο ονόμασαν "Φιλοκαλία"=έρωτας του ωραίου. Τα κείμενα αυτά των Πατέρων αναλύουν την ανθρωπολογία της Παλαιάς και Καινής Διαθήκης. Σύμφωνα με τα κείμενα αυτά, ο Ορθόδοξος Διαφωτισμός διαφέρει από τον Ευρωπαϊκό Διαφωτισμό, βασικά σ' ένα σημείο. Ο Ευρωπαϊκός Διαφωτισμός μέσω την Εγκυκλοπαιδιστών, του Ρουσσώ, του Νίτσε κ.α. θέττει ως πρότυπο του ανθρώπου τον πανεπιστήμωνα, αυτόν που έχει τα εφόδια της γνώσης. Κατανοητό αυτό μέχρις ενός σημείου, αφού ο χριστιανικός μεαίωνας της Δύσης ήταν εχθρός της επιστήμης. (Βλ. περίπτωση Γαλιλαίου). Ο Νίτσε ως γιος λουθηριανού πάστορα δεν είχε υπ' όψην του τα κείμενα των Ορθοδόξων Πατέρων. Έτσι πολύ σωστά γράφει για τον θάνατο του θεού στην Δύση.
Ο Ορθόδοξος Διαφωτισμός μέσα από τα κείμενα των Πατέρων, θέττει ως πρότυπο του ανθρώπου τον άγιο. Ο άγιος δεν είναι εχθρός της επιστήμης, αφού έχουμε πολλούς αγίους κατόχους πολλών επιστημών, όπως οι άγιος Βασίλειος και Γρηγόριος, ο άγιος Φώτιος Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως, ο άγιος Σωφρόνιος Πατριάρχης Ιεροσολύμων, οι ιατροί άγιοι, ο ευαγγελιστής Λουκάς, οι άγιοι Ανάργυροι, ο άγιος Λουκάς επίσκοπος Συμφερουπόλεως ο ιατρός, αυτός που πρωτοχρησιμοποίησε ύπνωση=νάρκωση στο χειρουργείο και χιλιάδες άλλοι. Η διαφορά είναι ότι ο άγιος είναι κάτοχος της μόρφωσης, δηλαδή χρησιμοποιεί τις γνώσεις του όχι για δικό του όφελος, αλλά για το όφελος της κοινωνίας των ανθρώπων, πληρώνοντας ακόμα και με τη ζωή του.
Διότι όπως γράφει ο Πλάτωνας στον διάλογό του Μενέξενος: "Πάσα επιστήμη χωριζομένη δικαιοσύνης και της άλλης αρετής, πανουργία εστί". Και ο άγιος Ιάκωβος ο αδελφόθεος γράφει: "Η επίγειος σοφία είναι εμπαθής και δαιμονική.
Διότι όπου υπάρχει ζηλοφθονία και προσωπικό όφελος και εριστικότητα, εκεί επικρατεί ακαταστασία και αναταραχή και κάθε άχρειο πράγμα. Η δε σοφία που δίδεται από τον Θεό, πρώτα είναι καθαρή και αμόλυντος από κάθε τι αχρείο και αμαρτωλό, έπειτα είναι ειρηνική και προσφέρει ειρήνη, επιεικής και συγκαταβατική στην άγνοια και στις αδυναμίες των άλλων. Πρόθυμη να υποτάσσεται στην αλήθεια, γεμάτη από ευσπλαχνία και από αγαθά έργα προς κάθε άνθρωπο, καθαρή και αμόλυντη από κάθε υποκρισία. Ο δε καρπός της σπείρεται στις καρδιές των ανθρώπων όχι με βία αλλά με ειρήνη και πραότητα, από εκείνους που έχουν ειρήνη και μεταδίδουν ειρήνη, από τους αληθινά σοφούς και εναρέτους διδασκάλους" (Ιακ. 3,16-18).
Συνεπώς, άνθρωπος με παιδεία=γνώση και μόρφωση είναι αυτός ο οποίος την επιστήμη που κατέχει, είτε ιατρική, είτε νομική, είτε τεχνολογική, είτε αγροτική, είτε άλλη επιστήμη την χρησιμοποιεί όχι για δικό του όφελος, αλλά για όφελος των συνανθρώπων του, της κοινωνίας αλλά και όλης της κτίσης.
Δυστυχώς σήμερα σ' αυτήν την παρανόηση που τολμάμε να ονομάζουμε Εκκλησία οι άγιοι δεν προβάλλονται ως πρότυπα του ανθρώπου, αλλά ως προστάτες της ιδιοτελούς φιλήδονης αγάπης του εαυτού μας. Αδιανόητο και ανόητο για την πραγματική Εκκλησία και για τους ίδιους τους αγίους.